Tagarchief: esthetica

Friedrich & Friedrich op weg in de natuur

Temidden van alle vooruitgang en het alleen maar kijken naar de natuur als een bron waar de mens naar eigen zin over kan beschikken, zet de dichter-filosoof Friedrich Hölderlin (1770-1843) een vraagteken. Hij ervaart de natuur en het landschap wat hem omringt anders. In een brief uit 1796 schrijft hij aan een vriend hoe hem dat voor ogen staat. Wat we nodig hebben is juist een gevoel voor de schoonheid van de natuur, de esthetische blik. Alleen zo kunnen we een begin maken met het overwinnen van het conflict dat we ervaren tussen onszelf en de wereld van de natuur.

Foto: Wilco Schipper

De jonge Friedrich Nietzsche is een bewonderaar en schrijft in het kader van een opdracht op school een verdedigingsschrift van de dan al bijna vergeten dichter-denker en zijn werk: ‘Inderdaad, dit proza is muziek – zachte smeltende klanken, onderbroken door pijnlijke dissonanten -.’

Met de lezing Friedrich & Friedrich – de natuur als spiegel zetten we de traditie van de Christmas Lecture voort. Zoals gebruikelijk leggen we een verband tussen aan de ene kant de filosofie en aan de andere kant de kunst(en). Wat zoeken deze denkers en kunstenaars in de natuur en het landschap? Hoe kunnen zij ons inspireren?

Edvard Munch (1863-1943) trekt zich terug uit de wereld en ervaart in de natuur het grotere geheel van de wereld en de schepping. Armando (1929-2018) en Anselm Kiefer (1945) gaan het gesprek aan met het landschap zelf en diepen de vaak onzichtbare tragische sporen op die we als mens in de natuur hebben achtergelaten. Maar zoeken deze kunstenaars niet ook naar méér dan dat alleen?

Dat ontdekken we in deze live online lezing waarin de werking van de schoonheid van het landschap centraal staat.

Aan de hand van gedichten en tekstfragmenten van Hölderlin en Nietzsche en de uitgekozen kunstwerken verdiepen we ons in deze vragen in de vorm van een beeldessay, in woord en beeld.

Ook de kunstenaars die we bespreken hebben hun reflecties opgeschreven die ons meer vertellen over de motieven achter de kunstwerken. We kiezen uit het, veelal onbekende, materiaal enkele veelzeggende passages.

U ontvangt enkele dagen voor de lezing het bijbehorende tekstblad, zodat u alvast de gedichten en tekstfragmenten kan lezen.

Ik nodig u graag uit om samen met andere ogen naar de natuur en onszelf te kijken en zo, misschien, een nieuw perspectief te ontdekken voor het komende jaar. En tegelijkertijd genieten van alle schoonheid die er is. Ik hoop het. Gaat u mee?

PS: En natuurlijk vertel ik dan ook meer over Nietzsche’s opstel en wat zijn docent eigenlijk vond van zijn ideeën over die onbekende dichter!

● Inschrijving: We houden het eenvoudig, mail katjarodenburg@antheia.nl met vermelding van uw naam en ‘Christmas Lecture’

● Waarom deze Christmas Lecture? Naar Engels academisch voorbeeld geven we al enkele jaren de Christmas Lecture, waarin we ons verdiepen in een filosofie en kunst thema.

● Wanneer vindt deze dag plaats? Online live lezing per zoom op zondag 28 december 2025 met inloop v.a. 10.00 u, start 10.15 tot ca. 12.00 u, met een kleine pauze rond 11.00 u.

● Ik houd deze lezing in mijn studeerkamer. Verwacht geen flitsende achtergrondbeelden in een professionele studio. Wel een boekenkast, voldoende licht en een hele goede microfoon. Een intieme setting dus.

● Hoe kan ik mij voorbereiden? Hand-out Bij de lezing hoort een digitale hand-out met de te bespreken tekstfragmenten en citaten, enkele dagen voor de lezing ontvangt u dit per mail. Tip: print deze hand-out uit zodat u het tijdens de colleges bij de hand kan houden.

● Hoe kan ik de kunst afbeeldingen volgen? Beeldpresentatie Tijdens het symposium onderzoeken we de vragen aan de hand van beeldmateriaal, de presentaties worden gedeeld en verschijnen op uw scherm.

● Kan ik zelf ook vragen stellen? Vragen Bij het college is er gelegenheid om vragen te stellen. Dit doen we live op het eind van de lezing. Tussendoor kunt u als dat nodig is begripsvragen stellen in de chatfunctie.

● Wanneer krijg ik de uitnodiging met de link naar de lezing? Link Christmas Lecture U ontvangt de link naar de ONLINE LIVE lezing via Zoom op de dag zelf voor 8.00 u.

● Hoeveel bedraagt de entree? Entree lezing inclusief hand-out: 18,- (incl.btw)

● * Bij de bevestiging van uw inschrijving ontvangt u de betaalgegevens. Als u uw telefoonnummer erbij zet kunnen wij evt. in voorkomend geval helpen met het verkrijgen van toegang tot de online lezing.

Katja Rodenburg is filosoof, denkt na over kunst, maakt tentoonstellingen en geeft colleges esthetica en kunstfilosofie. Zij is vooral geïnteresseerd in het proces van het maken, en in de raakvlakken met het proces van het denken. Al jaren geeft zij colleges aan het HOVO instituut van de Vrije Universiteit Amsterdam. Zij schreef eerder onder andere Ik, Ophelia, over kunstenaars als John Everett Millais en Julia Margaret Cameron, Rineke Dijkstra en Helen van Meene en Armando en de melancholie van het scheppen, over de filosofische thema’s van de kunstenaar. Daarnaast werkt zij als leiderschap, visie en strategie-adviseur op het gebied van kunst en cultuur (musea). Meer op: antheiablossoms.blog     

Wat betekent het landschap voor mij?

Ik ga wijsbegeerte studeren en stap de universiteit in Nijmegen binnen. We hebben een eigen, laag gebouw van twee verdiepingen. Een onnavolgbaar doolhof van smalle en iets grotere gangen. En een mooie bibliotheek, met een binnentuin. En kleine stoffige docentenkamertjes, waar het ruikt naar oude boeken en oude koffievlekken, die zich aftekenen op het ruwe metselwerk. En…genoeg over de couleur locale.

Daar hoor ik al gauw mijn medestudenten praten over een interessante, onorthodoxe filosoof. Hij trekt meer en meer studenten en zijn laatste college wordt steeds druk na besproken. Hij heet Ton Lemaire en zodra ik kan volg ik óók zijn colleges cultuurfilosofie.

Het is bijna té inspirerend. Ademloos volg ik zijn verhalen die de verschillende disciplines moeiteloos met elkaar verbinden. Ze gaan niet alleen over onszelf en onze plaats in de wereld maar ook over hoe wij dit vertalen in onze kunst en cultuur. En dat het uitmaakt hoe wij denken over de natuur, en hoe nodig dat is. Mijn notities blijven zich maar vullen met boeken en artikelen waarvan ik vind dat ik ze allemaal ook zelf moet lezen. Dan maar wat minder uurtjes slapen.

Helaas laat Lemaire al gauw de universiteit achter zich. Hij trekt zich terug in Frankrijk. Hij probeert zoveel mogelijk zelfvoorzienend te leven en schrijft verder aan zijn indrukwekkende oeuvre. Nu nog steeds. Elke paar jaar verschijnt er weer een nieuw boek.

De vier zomercolleges die ik ga geven dit jaar in juli voor de HOVO Vrije Universiteit Amsterdam vormen een kleine ode aan het werk van Ton Lemaire, waaronder zijn boeken over de filosofie van het landschap.

In Het landschap als spiegel van de ziel – van natuur tot kunst onderzoek ik samen met de deelnemers de vraag: Wat betekent het landschap voor ons?

Maar, is dat niet een overbodige vraag? Want de natuur om ons heen was er toch altijd al? Toch verschijnt het landschap niet zomaar in het blikveld. Vanaf 1450 verandert langzaam de manier waarop de natuur haar invloed uitoefent. In de loop van de tijd gaan filosofen, schrijvers, dichters en kunstenaars meer zien in het landschap dan een schilderachtige afbeelding en decor. Het woud en de bergen, de woestijn en de zee gaan steeds meer voelen als een weerspiegeling van onszelf. Van het zoeken naar zin en antwoorden op vragen als: Waarom besta ik? En: wie ben ik?

We lezen tekstfragmenten uit bijvoorbeeld een filosofisch essay, een gedicht of literatuur, van onder andere Mircea Eliade, Rainer Maria Rilke, Ton Lemaire, Georg Simmel, Immanuel Kant, Mary Shelley, Carl Gustav Carus en Friedrich Nietzsche.

Rozenblaadjes op de grond, onderdeel van het werk Sag mir wo die Blumen sind door Anselm Kiefer

Rozenblaadjes op de grond, onderdeel van het werk Sag mir wo die Blumen sind van Anselm Kiefer in het Stedelijk Museum Amsterdam / Fotograaf: Wilco Schipper

Wat kunt u verwachten? De colleges bieden in vier thema’s inzicht in de reikwijdte van het denken over het landschap en toont de relatie van dat denken met ons zoeken naar antwoorden op existentiële vragen. U ziet hoe die vragen doorwerken in kunst en literatuur.

Het werk van de kunstenaars als Caspar David Friedrich, Nancy Holt, Georgia O’Keeffe en Olafur Eliasson gebruiken we daarbij om de filosofische inzichten ook in beeld nader toe te lichten.

Bijzondere aandacht besteden we aan de landschappen van de kunstenaar Anselm Kiefer, waarvan veelal nieuw werk nu in het Van Gogh Museum en het Stedelijk Museum in Amsterdam te zien is. Misschien kunt u alvast gaan kijken. Wat vertellen zijn werken over onze plaats in de wereld?

Het wordt een mooie zomer. Reist u mee door de filosofie van het landschap?

● Inschrijven en informatie:  https://vu.nl/nl/onderwijs/hovo-amsterdam/cursussen-opleidingen/het-landschap-als-spiegel-van-de-ziel-van-natuur-tot-kunst-fysiek/inhoud

Vragen of opmerkingen? Stel uw vraag per mail: katjarodenburg [at] antheia.nl

Of maak een afspraak voor een zoom-ontmoeting, dan drinken we een kop koffie (of thee).

Ik vertel u graag wat u kunt verwachten van de colleges deze zomer.

Ondertussen tot ziens,

Tot gauw,

Katja Rodenburg

Wat is de waarde van kunst? Sneak Preview

Deze weken moeten kunst en cultuur met alle macht maar aantonen dat ze belangrijk zijn voor ons en onze samenleving. Wat is de waarde van kunst en literatuur? Of je dat echt kan meten is de vraag.

Maar misschien moeten we wel meer nadenken over dit thema: wat heeft de kunst nu eigenlijk met ons bestaan op de wereld te maken?

Heel veel volgens filosoof Friedrich Nietzsche, die in 1872 optekent: Slechts als een esthetisch fenomeen is ons bestaan te rechtvaardigen. Kunst vormt niet een soort bellengerinkel bij ons zijn op de wereld. Met andere woorden, iets wat wel gemist kan worden. Nee, het behoort tot het hart van onze existentie. Deze gedachte van Nietzsche roept vragen op die vanaf zijn dood in 1900 doorwerken in de filosofie.

Bron afbeelding: HOVO Amsterdam najaargids 2024

In de serie najaarscolleges Op zoek naar betekenis – (over) leven met kunst en cultuur volgen we het verrassende verband tussen het nadenken over onze existentie en de rol van kunst en literatuur daarin. Daarbij maken we kennis met zes moderne Franse en twee Italiaanse filosofen.

Lees verder →

Op de fiets voor de nieuwe kunst

Waar kunstenaar Gabriele Münter ook heen reist, ze doet haar uiterste best om haar fiets na te laten sturen. Dat heeft een goede reden.

Want, ‘zonder fiets ben ik maar een half mens’, zo laat ze weten.

Bijzonder omdat in die tijd het fietsen voor een vrouw, laat staan het in bezit zijn van dit vervoermiddel, nog lang niet zo vanzelfsprekend is.

Het is een spannende, bijna bruisende periode. Vol verwachting en verandering ontwikkelt haar kunst en die van haar geliefde Wassily Kandinsky zich langzaam tot wat hen voor ogen staat. Een andere manier van kijken naar de werkelijkheid ontstaat.

Lees verder →

Le chemin de Nietzsche?

Het moment is voor mij gekomen, dat ik terugkeer naar de wereld als een Fransman vertelt Nietzsche. Een krachtige, misschien verrassende uitspraak die te denken geeft. Wat vindt de filosoof daar eigenlijk, in het zuiden van Frankrijk, in de lucht, de natuur, in het landschap?

Het denken van Nietzsche zoekt gedurende zijn leven naar een tegenwicht voor de zwaarte van het Duitse denken. Daarbij verplaatst hij zich ook fysiek door Europa. Altijd op zoek naar een plaats waar hij zich beter zal voelen, lichter en helderder…

Juist in een beslissende periode in zijn leven en werk, tussen 1885 en 1888, verblijft hij vaak rond Nice. Veel verborgen plekken en hoogten in het landschap van Nice hebben voor mij door onvergetelijke ogenblikken wijding gekregen schrijft hij in Ecce Homo.

Onder de indruk van zijn nieuwe omgeving schrijft hij in een brief aan een goede vriend eind november 1885:

Lees verder →

Denken op de berg?

Lang geleden zit ik langs het wandelpad in Sils-Maria. Ik leun achterover, het meer glinstert beneden mij. De rots is warm geworden door de zon, ik voel de warmte in mijn rug. Hier, hoog in de bergen is Nietzsche vrij om te wandelen en te klimmen. Ondertussen denkt hij na en schrijft zijn gedachten onderweg al in de kern op. Ik vertelde daar over zijn leven en werk, soms zelfs op dezelfde plaatsen als waar zijn ideeën zijn ontstaan.

Toen ik dit jaar nadacht over het thema voor de Christmas Lectures, realiseerde ik mij dat ik dat gedeelte, het denken op de berg, daar nog niet had uiteengezet. Maar een onderwerp, waarbij je naar beneden kijkt, en waar alles zich voor je ontrolt, de heuvels, de paden en de mogelijkheden die je kan vinden… dat voelt meer als een inzicht om het nieuwe jaar mee te beginnen.

Vandaar dat we dit keer 2024 beginnen met de Nieuw Jaar Colleges. In deze online live colleges gaan we ons op twee achtereenvolgende dagen buigen over het thema Denken op de berg – Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche en Peter Wessel Zapffe.

Lees verder →

Van de onverschrokken schoonheid

Op dit moment ben ik mijn najaar-colleges rond de ‘onverschrokken schoonheid’, over het mooie in de filosofie, de natuur en de kunst, aan het voorbereiden. Het mooie is terug van weggeweest in het debat in de kunsten, maar staat nu in een ander licht. Wat is schoonheid op dit moment? Waartoe is er schoonheid?

Een belangrijke andere vraag raakt direct aan hoe wij ons bestaan ervaren in de wereld. Juist in tijden van crisis en onzekerheid kan het opmerken van schoonheid een essentiële kracht voor ons betekenen.

Een voorbeeld van hoe dat kan werken las ik vandaag bij de Noorse filosoof en bergbeklimmer Peter Wessel Zapffe (1899-1990). Deze bij ons niet zo bekende denker ontrafelt hoe de kunst een tegenwicht kan vormen, een manier om met het leven, dat lang niet altijd gemakkelijk is, om te gaan.

Lees verder →

Het innerlijke landschap ● De filosofie van Werner Herzog

Onlangs was ik op de pre-view van de tentoonstelling Werner Herzog The Ecstatic Truth in het filmmuseum Eye. Daar werd ook de meest recente documentaire rond de filmer getoond. We zien hem daar op bezoek in een favoriet museum in Los Angeles. Hij tuurt enthousiast in de vitrines. Artefacten, documenten en andere voorwerpen belichten gebeurtenissen…die niet echt hebben plaatsgevonden.

‘Het begin van veel van mijn films’, zo vertelt de regisseur en schrijver, ‘is een landschap, of het nu een echt bestaande plaats is of een imaginaire, hallucinaire plek uit een droom. Misschien moet ik vertellen dat de landschappen niet zozeer de aanleiding zijn voor een film, ze worden eerder de ziel van de film’.

Werner Herzog heeft zijn eigen weg gekozen, en ontwikkelt ook nu nog steeds zijn eigen manier van maken. Al vroeg realiseert hij zich dat je dat zelf zal moeten doen, als wat je wil niet past in het traditionele systeem van regisseren en films produceren.

‘Mijn doel is altijd om meer over de mens zelf uit te vinden, en film is mijn medium om dat te doen’

Hoe kijkt hij naar de wereld? Wat heeft zijn proces van het maken van zijn werk te maken met hoe hij over de mens en de wereld nadenkt?

Lees verder →

Schoonheid van het kwaad?

Ik lees een uitspraak van Charles Baudelaire. Hij schrijft: Het kwade ontstaat zonder inspanning, natuurlijk, onvermijdelijk. Het goede is altijd het resultaat van vaardigheid. In het Frans staat er: le bien est toujours le produit d’un art. Het goede ontstaat niet vanzelf. Het is aan de kunstenaar om de schoonheid zichtbaar te maken. Dat is nogal een opdracht. Toch, als je om je heen kijkt is het juist nu tijd om ons goed daarin te verdiepen.

We deinzen vaak terug voor het kwade, een natuurlijke reactie voor iets wat ons bedreigt. Tegelijkertijd voelen we een aantrekkingskracht waar wij niet ongevoelig voor zijn. Hoe kunnen we met deze spanning om gaan? Kan de kunst hier ons bij helpen?

Dit zijn de gedachten waar ik op dit moment mee bezig ben, tijdens de voorbereiding van mijn zomercolleges Fleurs du Mal – het sublieme, de angst, het kwaad. Over de ervaring van het duistere in filosofie en kunst. Want de grote vraag is, hoe kan uit de duistere kant van het leven tóch iets moois opbloeien?

Ik wil samen met u onderzoeken of de ideeën hierover van beroemde en soms beruchte filosofen als Marquis de Sade, Friedrich Nietzsche, Georges Bataille en Simone de Beauvoir ons een antwoord kunnen geven op deze vraag. Anne Dufourmantelle spoort ons daarbij aan om toch, ondanks angst, een stap te zetten en het risico te nemen.

Lees verder →

De vrouw en de sfinx – Léonor Fini en de filosofie van het surrealisme

Het is tijdens mijn specifieke onderzoek naar de kunstopvatting van de filosoof Georges Bataille dat ik voor de eerste keer iets van haar werk zie. Ik blader in het boek De tranen van Eros. Het is een persoonlijk werk van de Franse denker over onder andere de drijfveren van het kunst maken en wat hij daar belangrijk in vindt. Ik kijk nieuwsgierig naar vier werken van een voor mij onbekende kunstenaar.

Het zijn grote, duistere afbeeldingen in zwart wit, waarin verschillende vrouwengedaanten samen met de dood in de gedaante van een skelet worden afgebeeld. Ze hebben verrassend inwisselbare titels als De vriendschap en Onvoorwaardelijke liefde. Er staat een kleine biografische notitie bij: Léonor Fini is de dochter van een Argentijnse vader en een moeder uit Triëst. Tot haar voorouders behoren Spanjaarden, Venetianen, Slaven, Duitsers en Napolitanen.

Carl Van Vechten Portrait of Léonor Fini (1936)

In haar eigen tijd kon niemand over deze flamboyante voorvrouw van het Franse surrealisme heen kijken, maar wordt zij ook serieus genomen als kunstenaar? André Breton beschouwt haar slechts als een femme enfant. Bataille ziet dat duidelijk anders. Wat hem bindt met Fini is het feit dat ze ieder op een eigen manier rebelleren tegen de te rigide opvatting van het surrealisme die Breton predikt.

Lees verder →