Tagarchief: Antheia

Wat is de waarde van kunst? Sneak Preview

Deze weken moeten kunst en cultuur met alle macht maar aantonen dat ze belangrijk zijn voor ons en onze samenleving. Wat is de waarde van kunst en literatuur? Of je dat echt kan meten is de vraag.

Maar misschien moeten we wel meer nadenken over dit thema: wat heeft de kunst nu eigenlijk met ons bestaan op de wereld te maken?

Heel veel volgens filosoof Friedrich Nietzsche, die in 1872 optekent: Slechts als een esthetisch fenomeen is ons bestaan te rechtvaardigen. Kunst vormt niet een soort bellengerinkel bij ons zijn op de wereld. Met andere woorden, iets wat wel gemist kan worden. Nee, het behoort tot het hart van onze existentie. Deze gedachte van Nietzsche roept vragen op die vanaf zijn dood in 1900 doorwerken in de filosofie.

Bron afbeelding: HOVO Amsterdam najaargids 2024

In de serie najaarscolleges Op zoek naar betekenis – (over) leven met kunst en cultuur volgen we het verrassende verband tussen het nadenken over onze existentie en de rol van kunst en literatuur daarin. Daarbij maken we kennis met zes moderne Franse en twee Italiaanse filosofen.

Lees verder →

Op de fiets voor de nieuwe kunst

Waar kunstenaar Gabriele Münter ook heen reist, ze doet haar uiterste best om haar fiets na te laten sturen. Dat heeft een goede reden.

Want, ‘zonder fiets ben ik maar een half mens’, zo laat ze weten.

Bijzonder omdat in die tijd het fietsen voor een vrouw, laat staan het in bezit zijn van dit vervoermiddel, nog lang niet zo vanzelfsprekend is.

Het is een spannende, bijna bruisende periode. Vol verwachting en verandering ontwikkelt haar kunst en die van haar geliefde Wassily Kandinsky zich langzaam tot wat hen voor ogen staat. Een andere manier van kijken naar de werkelijkheid ontstaat.

Lees verder →

Denken op de berg?

Lang geleden zit ik langs het wandelpad in Sils-Maria. Ik leun achterover, het meer glinstert beneden mij. De rots is warm geworden door de zon, ik voel de warmte in mijn rug. Hier, hoog in de bergen is Nietzsche vrij om te wandelen en te klimmen. Ondertussen denkt hij na en schrijft zijn gedachten onderweg al in de kern op. Ik vertelde daar over zijn leven en werk, soms zelfs op dezelfde plaatsen als waar zijn ideeën zijn ontstaan.

Toen ik dit jaar nadacht over het thema voor de Christmas Lectures, realiseerde ik mij dat ik dat gedeelte, het denken op de berg, daar nog niet had uiteengezet. Maar een onderwerp, waarbij je naar beneden kijkt, en waar alles zich voor je ontrolt, de heuvels, de paden en de mogelijkheden die je kan vinden… dat voelt meer als een inzicht om het nieuwe jaar mee te beginnen.

Vandaar dat we dit keer 2024 beginnen met de Nieuw Jaar Colleges. In deze online live colleges gaan we ons op twee achtereenvolgende dagen buigen over het thema Denken op de berg – Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche en Peter Wessel Zapffe.

Lees verder →

Van de onverschrokken schoonheid

Op dit moment ben ik mijn najaar-colleges rond de ‘onverschrokken schoonheid’, over het mooie in de filosofie, de natuur en de kunst, aan het voorbereiden. Het mooie is terug van weggeweest in het debat in de kunsten, maar staat nu in een ander licht. Wat is schoonheid op dit moment? Waartoe is er schoonheid?

Een belangrijke andere vraag raakt direct aan hoe wij ons bestaan ervaren in de wereld. Juist in tijden van crisis en onzekerheid kan het opmerken van schoonheid een essentiële kracht voor ons betekenen.

Een voorbeeld van hoe dat kan werken las ik vandaag bij de Noorse filosoof en bergbeklimmer Peter Wessel Zapffe (1899-1990). Deze bij ons niet zo bekende denker ontrafelt hoe de kunst een tegenwicht kan vormen, een manier om met het leven, dat lang niet altijd gemakkelijk is, om te gaan.

Lees verder →

Het innerlijke landschap ● De filosofie van Werner Herzog

Onlangs was ik op de pre-view van de tentoonstelling Werner Herzog The Ecstatic Truth in het filmmuseum Eye. Daar werd ook de meest recente documentaire rond de filmer getoond. We zien hem daar op bezoek in een favoriet museum in Los Angeles. Hij tuurt enthousiast in de vitrines. Artefacten, documenten en andere voorwerpen belichten gebeurtenissen…die niet echt hebben plaatsgevonden.

‘Het begin van veel van mijn films’, zo vertelt de regisseur en schrijver, ‘is een landschap, of het nu een echt bestaande plaats is of een imaginaire, hallucinaire plek uit een droom. Misschien moet ik vertellen dat de landschappen niet zozeer de aanleiding zijn voor een film, ze worden eerder de ziel van de film’.

Werner Herzog heeft zijn eigen weg gekozen, en ontwikkelt ook nu nog steeds zijn eigen manier van maken. Al vroeg realiseert hij zich dat je dat zelf zal moeten doen, als wat je wil niet past in het traditionele systeem van regisseren en films produceren.

‘Mijn doel is altijd om meer over de mens zelf uit te vinden, en film is mijn medium om dat te doen’

Hoe kijkt hij naar de wereld? Wat heeft zijn proces van het maken van zijn werk te maken met hoe hij over de mens en de wereld nadenkt?

Lees verder →

De vrouw en de sfinx – Léonor Fini en de filosofie van het surrealisme

Het is tijdens mijn specifieke onderzoek naar de kunstopvatting van de filosoof Georges Bataille dat ik voor de eerste keer iets van haar werk zie. Ik blader in het boek De tranen van Eros. Het is een persoonlijk werk van de Franse denker over onder andere de drijfveren van het kunst maken en wat hij daar belangrijk in vindt. Ik kijk nieuwsgierig naar vier werken van een voor mij onbekende kunstenaar.

Het zijn grote, duistere afbeeldingen in zwart wit, waarin verschillende vrouwengedaanten samen met de dood in de gedaante van een skelet worden afgebeeld. Ze hebben verrassend inwisselbare titels als De vriendschap en Onvoorwaardelijke liefde. Er staat een kleine biografische notitie bij: Léonor Fini is de dochter van een Argentijnse vader en een moeder uit Triëst. Tot haar voorouders behoren Spanjaarden, Venetianen, Slaven, Duitsers en Napolitanen.

Carl Van Vechten Portrait of Léonor Fini (1936)

In haar eigen tijd kon niemand over deze flamboyante voorvrouw van het Franse surrealisme heen kijken, maar wordt zij ook serieus genomen als kunstenaar? André Breton beschouwt haar slechts als een femme enfant. Bataille ziet dat duidelijk anders. Wat hem bindt met Fini is het feit dat ze ieder op een eigen manier rebelleren tegen de te rigide opvatting van het surrealisme die Breton predikt.

Lees verder →

Wat is de geheime kracht van de melancholie?

In de lente van 1819 schrijft de dichter John Keats zijn Ode on Melancholy. Een ode? Maar melancholie is toch een gemoedstoestand die je liever achter je wilt laten, om snel over te gaan naar een lichtere stemming?

Toen ik werkte aan het boek en een tentoonstelling over de kunstenaar Armando, onderzocht ik de belangrijke rol van de melancholie in zijn werk. En zo ontstond de uitgave Armando en de melancholie van het scheppen.

Het bracht mij op het idee om Maarten Doorman te vragen om voor die gelegenheid het intrigerende gedicht van Keats in het Nederlands te vertalen.

Het tweede vers uit zijn Ode op de Melancholie:

Maar waar melancholie zich gelden doet

 En uit de hemel als een wolk haar tranen spilt

Die bloemen met hun hangend kopje voedt,

De heuvel groen in sluiers van april verhult;

Smaak daar uw pijn bij een bedauwde roos,

Of bij de glinstering op het gerimpeld strand,

   Of bij pioenen, weelderig en dik;

Of stel, uw liefste maakt zich rijkelijk boos,

  Laat haar dan tieren, vang haar zachte hand,

En zwelg diep, diep in haar weergaloze blik

Lees verder →

Hoe verander je van een muze in een maker?

Het is prachtig weer. Tijd om te ontspannen. Gustav Klimt laat zich bij de villa aan het meer fotograferen, samen met mode-ontwerper Emilie Flöge. De schilder heeft zijn karakteristieke kaftan aan, de schouders zijn geborduurd met krullende motieven. Lachend kijkt hij naar Emilie.

Zij straalt in haar eigen creatie, met een gewaagd patroon van witte en zwarte strepen, afgezet met stroken die bestaan uit een schaakbordmotief. Dan spreidt ze haar armen uit en zien we het onverwachte effect van de zeer grote vleermuisarmen.

Klimt en Flöge koesteren jarenlang hun vertrouwelijke, intieme relatie. Zij vinden elkaar in de manier waarop ze naar hun eigen tijd kijken, inspireren elkaar in hun dagelijkse praktijk van het kunst maken.

Het is een onderwerp wat mij al langer boeit. Hoe gaat dat eigenlijk, dat werken van twee kunstenaars in wederzijdse aandacht, bewondering, in hoogte- en dieptepunten?

Mijn onderzoek begon pas echt vorm te krijgen bij het schrijven van mijn boek Ik, Ophelia en het maken van de bijbehorende tentoonstelling in het Van Gogh Museum. In het boek schets ik hoe het model voor het beroemde schilderij Ophelia, Elizabeth Siddall, zichzelf verder ontwikkelt in haar relatie met de schilder Dante Gabriel Rossetti. En hoe dit verder resoneert in het werk van moderne hedendaagse kunstenaars.

Lange tijd stappen de meeste vrouwen alleen als muze, model en minnares over de drempel van het atelier. Siddall is een voorbeeld van hoe dat vanaf het midden van de 19e eeuw steeds meer verandert. De vrouw gaat zichzelf rechtstreeks uitdrukken in de kunst.

Lees verder →

Blik op de wereld, in het hart van ons bestaan

Richard Kendall, John Leighton Van Gogh’s Van Goghs (Abrams)

De Grieken, die de geheime leer van hun wereldbeschouwing in hun goden uitspreken en tegelijkertijd verzwijgen, hebben als dubbele bron van hun kunst twee godheden opgesteld, Apollo en Dionysus.

Dit schrijft Friedrich Nietzsche in 1870, wanneer hij al volop aan het nadenken is over de thema’s die gaan leiden tot zijn eerste boek. Vanaf dit moment zijn de termen het apollinische en het dionysische niet meer van het toneel verdwenen in het denken over de band tussen de kunst en het leven.

Steeds weer spreekt de filosoof over de strijd die deze twee driften – ‘bijna altijd in oorlog’ – met elkaar leveren en hoe ze in deze krachtmetingen de kunst en het leven voortbrengen.

Lees verder →

Afstand houden … om dichterbij te komen?

Was suche ich in dieser Gesellschaft, mit der ich seit zwanzig Jahren keinen Kontakt haben wollte, und die ihren Weg gegangen ist, wie ich den meinigen?

uit: Holzfällen (Houthakken)

In 1965 koopt schrijver Thomas Bernhard een vervallen boerderij, een ‘Vierkanthof’, in Ohlsdorf, Oostenrijk. De komende tien jaar zal de schrijver het complex verbouwen. Hij wil een ware denk – en schrijf ‘kerker’ inrichten, waar hij ongestoord in zijn eigen vormgegeven ambiance zijn werk kan uitvoeren.

Nu zit op het erf halfbroer Peter Fabjan samen met de interviewer op een bankje. Er komt heel wat voorbij, in dit toch maar korte gesprek van een kwartiertje. Het is duidelijk dat het niet eenvoudig was om met Thomas Bernhard de schrijver om te gaan. Zeker niet wanneer je zijn jongere broer bent.

Een niet te overbruggen distantie. Van iemand die steeds weer bewijzen verlangt van je loyaliteit. Ik volg het gesprek maar mijn gedachten dwalen af. Of blijven haken zo je wilt. Deze afstand tot je ‘naasten’, tot de wereld, is dit niet iets dat fundamenteel is voor zijn schrijfpraktijk?

Lees verder →