De meest oude filosoof, die traditioneel aan het begin van het westerse denken wordt geplaatst, wordt niet voor niets ‘de duistere’ genoemd.
Proberen te achterhalen hoe Heraclitus denkt, uit slechts een handvol zinnen en stukjes (ca. 126) lijkt op het uitvoeren van filosofische archeologie.
‘Een kunstenaar weet heel goed dat van alles wat hij maakt, die werken het beste zijn bedoelingen weergeven en hemzelf onthullen, die in eenzaamheid gemaakt zijn. Elk ontstaan is enigszins schemerig en mysterieus.’
Zo schrijft Odilon Redon in 1913 in zijn Confidenties van een kunstenaar.
Ondanks zijn grotere bekendheid is de kunstenaar zelf raadselachtig gebleven. Het symbolisme, de kunststroming die voornamelijk is ontstaan in Frankrijk en België, is moeilijk te doorgronden. De gedichten van Charles Baudelaire, de schilderijen van Gustave Moreau vormen naast de kunst van Redon de belangrijkste werken die hieruit zijn ontstaan.
Wat willen deze individuele en eigenzinnige kunstenaars?
In ieder geval willen zij hun ongenoegen met de verdere opmars van het rationalisme en het materialisme in de westerse cultuur uitdrukken. Het gebied wat zij betreden vormt het tegendeel ervan. Zij laten een andere kant van de mens zien: ons vermogen om te dromen en de wil om onze verbeeldingskracht te laten werken. En zij wijzen ons op het ‘spirituele’, het onzichtbare geestelijke, zoals het aanwezig is in de natuur en onszelf.
Tijdens de Christmas Lectures Van het donker naar het licht – Odilon Redon en het scheppen van kunst volgen wij in dit perspectief de ontwikkeling van de kunstenaar.
We maken mee hoe hij na een periode vol werken in streng zwart-wit, zijn les noirs, de kracht van het gebruik van kleur ontdekt. En op welke manier hij zijn kleuren in dienst van het onzichtbare gaat laten spreken.
Lees verderIn de lente van 1819 schrijft de dichter John Keats zijn Ode on Melancholy. Een ode? Maar melancholie is toch een gemoedstoestand die je liever achter je wilt laten, om snel over te gaan naar een lichtere stemming?
Toen ik werkte aan het boek en een tentoonstelling over de kunstenaar Armando, onderzocht ik de belangrijke rol van de melancholie in zijn werk. En zo ontstond de uitgave Armando en de melancholie van het scheppen.
Het bracht mij op het idee om Maarten Doorman te vragen om voor die gelegenheid het intrigerende gedicht van Keats in het Nederlands te vertalen.
Het tweede vers uit zijn Ode op de Melancholie:
Maar waar melancholie zich gelden doet
En uit de hemel als een wolk haar tranen spilt
Die bloemen met hun hangend kopje voedt,
De heuvel groen in sluiers van april verhult;
Smaak daar uw pijn bij een bedauwde roos,
Of bij de glinstering op het gerimpeld strand,
Of bij pioenen, weelderig en dik;
Of stel, uw liefste maakt zich rijkelijk boos,
Laat haar dan tieren, vang haar zachte hand,
En zwelg diep, diep in haar weergaloze blik
Lees verderHet is prachtig weer. Tijd om te ontspannen. Gustav Klimt laat zich bij de villa aan het meer fotograferen, samen met mode-ontwerper Emilie Flöge. De schilder heeft zijn karakteristieke kaftan aan, de schouders zijn geborduurd met krullende motieven. Lachend kijkt hij naar Emilie.
Zij straalt in haar eigen creatie, met een gewaagd patroon van witte en zwarte strepen, afgezet met stroken die bestaan uit een schaakbordmotief. Dan spreidt ze haar armen uit en zien we het onverwachte effect van de zeer grote vleermuisarmen.
Klimt en Flöge koesteren jarenlang hun vertrouwelijke, intieme relatie. Zij vinden elkaar in de manier waarop ze naar hun eigen tijd kijken, inspireren elkaar in hun dagelijkse praktijk van het kunst maken.
Het is een onderwerp wat mij al langer boeit. Hoe gaat dat eigenlijk, dat werken van twee kunstenaars in wederzijdse aandacht, bewondering, in hoogte- en dieptepunten?
Mijn onderzoek begon pas echt vorm te krijgen bij het schrijven van mijn boek Ik, Ophelia en het maken van de bijbehorende tentoonstelling in het Van Gogh Museum. In het boek schets ik hoe het model voor het beroemde schilderij Ophelia, Elizabeth Siddall, zichzelf verder ontwikkelt in haar relatie met de schilder Dante Gabriel Rossetti. En hoe dit verder resoneert in het werk van moderne hedendaagse kunstenaars.
Lange tijd stappen de meeste vrouwen alleen als muze, model en minnares over de drempel van het atelier. Siddall is een voorbeeld van hoe dat vanaf het midden van de 19e eeuw steeds meer verandert. De vrouw gaat zichzelf rechtstreeks uitdrukken in de kunst.
Lees verder
De Grieken, die de geheime leer van hun wereldbeschouwing in hun goden uitspreken en tegelijkertijd verzwijgen, hebben als dubbele bron van hun kunst twee godheden opgesteld, Apollo en Dionysus.
Dit schrijft Friedrich Nietzsche in 1870, wanneer hij al volop aan het nadenken is over de thema’s die gaan leiden tot zijn eerste boek. Vanaf dit moment zijn de termen het apollinische en het dionysische niet meer van het toneel verdwenen in het denken over de band tussen de kunst en het leven.
Steeds weer spreekt de filosoof over de strijd die deze twee driften – ‘bijna altijd in oorlog’ – met elkaar leveren en hoe ze in deze krachtmetingen de kunst en het leven voortbrengen.
Lees verder
Het museum lijkt leeg, het moet tegen sluitingstijd zijn. Ik loop door de grote ruimtes van Fondation Beyeler in Basel. Het licht stroomt naar binnen door de grote ramen.
Ik passeer het ene grote werk na het andere. Als iconen hangen ze daar, zacht glanzend maar stil. Mijn hakken klinken hard op de vloer, ik probeer wat zachter te lopen.
Dan sla ik een hoek om. Het licht is nu minder fel geworden. Het schilderij verschijnt voor mij, op een paar meter afstand. Het heeft zich losgemaakt van de muur. Het werk zweeft. Ik weet niet wat ik zie, maar het werk ademt. Het leeft.
Lees verderWas suche ich in dieser Gesellschaft, mit der ich seit zwanzig Jahren keinen Kontakt haben wollte, und die ihren Weg gegangen ist, wie ich den meinigen?
uit: Holzfällen (Houthakken)
In 1965 koopt schrijver Thomas Bernhard een vervallen boerderij, een ‘Vierkanthof’, in Ohlsdorf, Oostenrijk. De komende tien jaar zal de schrijver het complex verbouwen. Hij wil een ware denk – en schrijf ‘kerker’ inrichten, waar hij ongestoord in zijn eigen vormgegeven ambiance zijn werk kan uitvoeren.
Nu zit op het erf halfbroer Peter Fabjan samen met de interviewer op een bankje. Er komt heel wat voorbij, in dit toch maar korte gesprek van een kwartiertje. Het is duidelijk dat het niet eenvoudig was om met Thomas Bernhard de schrijver om te gaan. Zeker niet wanneer je zijn jongere broer bent.
Een niet te overbruggen distantie. Van iemand die steeds weer bewijzen verlangt van je loyaliteit. Ik volg het gesprek maar mijn gedachten dwalen af. Of blijven haken zo je wilt. Deze afstand tot je ‘naasten’, tot de wereld, is dit niet iets dat fundamenteel is voor zijn schrijfpraktijk?
Lees verder
Niet veel mensen weten dat op het bekende schilderij Monnik aan zee (1808-1810) ooit een stuk meer te zien was dan nu. Eerst schildert Friedrich enkele schepen op zee. Maar wanneer hij naar het doek kijkt is hij niet tevreden. En dan neemt hij een moedige beslissing: hij laat de schepen verdwijnen. De zee wordt de hoofdpersoon. De monnik blijft alleen achter op het strand. Klein en nietig, in een weidse ruimte van lucht, water en aarde. Wij kijken en voelen. Net als hij ervaren wij de intense aanwezigheid van de natuur.
Dit schilderij is meer dan wat het afbeeldt. Het komt overeen met de ervaring van onszelf als toeschouwer in de moderne wereld, een ervaring dit toen begon. Wij zijn alleen terwijl we tegenover het immense van het universum staan. Het is alsof de geheimen van de religie en het ritueel de kerk hebben verlaten. Ze bevinden zich nu ergens in de natuurlijke wereld. Ze laten zich alleen in de machtige natuur zien.
De moderne wereld gaat verder. En Friedrich is op zoek naar een manier om zijn ervaring van het heilige, het sacrale, het ‘dat wat je niet kan benoemen’ weer te laten plaatsvinden.
Lees verderIets meer dan twintig jaar geleden sta ik in een eenvoudige kamer. Een bed, een paar stoelen, een tafel. Brede planken vormen de wand. Ik luister. Het is stil. Alleen de machtige natuur, de bergen en het meer, laten zich voelen. Dan schijnt de late middagzon door het raam.
Ik was al in de kamer van Goethe geweest. En naast het bureau van Schiller zag ik dat hij zelf sierlijk de titels op zijn gekafte boeken had geschreven.
Deze keer was het anders. Dit is een kamer om te werken én om te leven. Hoog in de bergen, vanuit een wereld die bestaat voordat andere mensen zich laten zien.
In de zomer van 1884 leest Nietzsche zijn eigen werk, alle boeken die hij heeft geschreven, van De geboorte van de tragedie tot Aldus sprak Zarathustra. Het is bijna zijn veertigste verjaardag. Wat gaat hij de komende jaren doen?
Lees verder‘We wilen een goed leven, maar jagen alleen na wat meetbaar is’, stelde laatst een socioloog vast in de krant. We willen de wereld naar onze hand zetten en controleren, zeker in onzekere tijden als deze. Maar zo vergeten we dat we zelf ons contact met de wereld levend moeten houden. Op een andere manier, niet alleen met ons verstand.
De Spaanse filosoof María Zambrano (1904-1991) ontdekt dit al tijdens haar studie. Er is zoveel meer dan de rede van de traditionele filosofie. Wij denken niet alleen, we voelen, we verlangen, we lijden, we hebben dromen, we mijmeren. Hoe kon deze pijnlijke scheiding tussen de ratio en het hart ontstaan? Op welke manier kunnen wij toch schrijven en kunst maken?
Lees verder
ANTHEIA BLOSSOMS 